Przesłanki do stwierdzenia nieważności małżeństwa
Każdy kto chce złożyć skargę o stwierdzenie nieważności małżeństwa, niewątpliwie winien zadać sobie pytanie: czy naprawdę uważam swoje małżeństwo za nieważne?. Odpowiedź na to zasadnicze pytanie, będzie odpowiedzią daną Bogu, są to bowiem sprawy sumienia, dlatego każdy winien w tej sytuacji stanąć w prawdzie i odpowiedzieć sobie na pytanie czy w moim małżeństwie zaistniały przesłanki /”powody” do stwierdzenia nieważności małżeństwa.
Po dokonaniu szczerej odpowiedzi, czy uważamy swoje małżeństwo za nieważne i analizie przesłanek do stwierdzenia nieważności małżeństwa, winniśmy zastanowić się nad tytułem prawnym, bowiem każde orzeczenie nieważności małżeństwa musi być oparte na konkretnym tytule prawnym. W tym celu, warto skonsultować swoją sprawę z księdzem posiadającym wiedzę na temat prawa kanonicznego, lub odwiedzić miejsce jakim jest kancelaria prawa kanonicznego warszawa, czy porozmawiać z adwokatem kościelnym. Nasza kancelaria specjalizuje się w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństw i pomaga w doborze tytułów do skargi powodowej.
Kodeks Prawa Kanonicznego wskazuje nam na trzy główne grupy przyczyn nieważności/przesłanek do stwierdzenia nieważności małżeństwa:
I Przeszkody małżeńskie,
II Wady zgody małżeńskiej,
III Wady formy kanonicznej.
W niniejszym artykule przeanalizujemy pokrótce każdą z tych grup.
I Przeszkody małżeńskie
Przez pojęcie przeszkody małżeńskiej rozumiemy, taką okoliczność, która uniezdalnia daną osobę do zawarcia związku małżeńskiego. Od niektórych z tych przeszkód nie można uzyskać dyspensy, wówczas nie ma możliwości zawarcia małżeństwa. Niektóre z nich zaś są dyspensowalne. Wskazać należy, iż w praktyce rzadko z tych przyczyn orzekana jest nieważność małżeństwa, bowiem jeśli występują, są one z reguły wychwytywane na etapie przedślubnego protokołu jaki sporządzają narzeczeni w kancelarii parafialnej, co pozwala na zwrócenie się o ewentualną dyspensę.
Kodeks Prawa Kanonicznego wyróżnia 12 przeszkód małżeńskich, są to:
- Przeszkoda wieku: W myśl kan. 1083 § 1 KPK, „nie może zawrzeć ważnego małżeństwa mężczyzna przed ukończeniem szesnastego roku życia i kobieta przed ukończeniem czternastego roku. § 2. Konferencja Episkopatu ma prawo ustalić wyższy wiek do godziwego zawarcia małżeństwa”.
- Przeszkoda pokrewieństwa: W myśl kan. 1091 § 1 KPK „w linii prostej pokrewieństwa nieważne jest małżeństwo między wszystkimi wstępnymi i zstępnymi, zarówno prawego pochodzenia, jak i naturalnymi. § 2. W linii bocznej nieważne jest aż do czwartego stopnia włącznie. § 3. Przeszkoda pokrewieństwa nie zwielokrotnia się. § 4. Nigdy nie zezwala się na małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej”.
- Przeszkoda powinowactwa: W myśl kan. 1092 KPK, „powinowactwo w linii prostej powoduje nieważność małżeństwa we wszystkich stopniach”.
- Przeszkoda różnej religii: W myśl kan. 1086 § 1 KPK, „nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami, z których jedna została ochrzczona w Kościele Katolickim lub była do niego przyjęta i nie odłączyła się od niego formalnym aktem, a druga jest nieochrzczona. § 2. Od tej przeszkody można dyspensować tylko po wypełnieniu warunków, o których w kan. 1125 i 1126. § 3. Jeśli podczas zawierania małżeństwa strona była powszechnie uważana za ochrzczoną albo jej chrzest był wątpliwy, należy domniemywać, zgodnie z kan. 1060, ważność małżeństwa, dopóki w sposób pewny nie udowodni się, że jedna strona była ochrzczona, druga zaś nieochrzczona”.
- Przeszkoda niemocy płciowej/impotencja/niepłodność: W myśl kan. 1084 § 1 KPK, „niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny czy kobiety, czy to absolutna czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury. § 2. Jeśli przeszkoda niezdolności jest wątpliwa, czy wątpliwość ta jest prawna czy faktyczna, nie należy zabraniać zawarcia małżeństwa ani też, dopóki trwa wątpliwość, orzekać jego nieważności. § 3. Niepłodność ani nie wzbrania zawarcia małżeństwa, ani nie powoduje jego nieważności, z zachowaniem przepisu Kan. 1098”.
- Przeszkoda węzła małżeńskiego: W myśl kan. 1085 § 1, KPK, „nieważnie usiłuje zawrzeć małżeństwo, kto jest związany węzłem poprzedniego małżeństwa, nawet niedopełnionego. § 2. Chociaż pierwsze małżeństwo było nieważnie zawarte lub zostało rozwiązane z jakiejkolwiek przyczyny, nie wolno dlatego zawrzeć ponownego małżeństwa, dopóki nie stwierdzi się, zgodnie z prawem i w sposób pewny, nieważności lub rozwiązania pierwszego”.
- Przeszkoda uprowadzenia: W myśl kan.1089 KPK, „nie może być ważnie zawarte małżeństwo pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa, chyba że później kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdując się w miejscu bezpiecznym i wolnym, sama swobodnie wybierze to małżeństwo”.
- Przeszkoda zabójstwa współmałżonka: W myśl kan. 1090 § 1 KPK, „kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nieważnie usiłuje zawrzeć to małżeństwo. § 2. Nieważnie również usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowali śmierć współmałżonka”.
- Przeszkoda przyzwoitości publicznej: W myśl kan. 1093 KPK, „przeszkoda przyzwoitości publicznej powstaje z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną i krewnymi kobiety i odwrotnie”.
- Przeszkoda pokrewieństwa prawnego: W myśl kan. 1094 KPK, „nie mogą ważnie zawrzeć małżeństwa ze sobą ci, którzy są związani pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej”.
- Przeszkoda publicznego wieczystego ślubu czystości: W myśl kan. 1088 KPK, „nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy są związani wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym”.
- Przeszkoda święceń: W myśl kan. 1087 KPK, „nieważnie usiłują zawrzeć małżeństwo ci, którzy otrzymali święcenia”.
II Wady zgody małżeńskiej
Jak wynika z praktyki, w trybunałach kościelnych niezwykle często mamy do czynienia z nieważnością małżeństwa, gdzie przyczyną są wady zgody małżeńskiej, określone w kan. 1095-1107 KPK.
Wśród najczęściej spotykanych, możemy wymienić: alkoholizm, hazard, choroby psychiczne, zaburzenia osobowości, nerwica, schizofrenia, narcyzm, nieodcięta pępowina, homoseksualizm, seksoholizm, borderline.
Najczęściej spotykanym tytułem jest tzw. niezdolność natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich, o której mowa w kan. 1093 nr 3 KPK.
Wśród wad zgody małżeńskiej mamy także do czynienia z tzw. symulacją zgody małżeńskiej. Symulacja ta może mieć charakter całkowity, co łączy się z wykluczeniem przez jedną ze stron samego małżeństwa tj. nie chcą zawierać małżeństwa, przyjąć ani przekazać praw i obowiązków małżeńskich, zawierają małżeństwo np. z powodu ciąży. Osoba, która wyklucza samo małżeństwo, udaje zgodę i ma świadomość tego, że jego czynność prawna będzie nieważna. Kolejnym rodzajem symulacji jest symulacja częściowa, gdy jedna ze stron lub obydwoje wprawdzie chcą zawrzeć małżeństwo, ale jednocześnie pozytywnym aktem woli wykluczają jakiś istotny element małżeństwa (dobro małżonków na które składają się: wzajemna pomoc, pożycie seksualne, wierność, jedność duchowa, doskonalenie osobowości, wzajemne uświęcanie, zrodzenie i wychowanie potomstwa) albo jakiś istotny jego przymiot (jedność czy nierozerwalność).
- Brak wystarczającego używania rozumu: W myśl kan. 1095 KPK, „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 1° są pozbawieni wystarczającego używania rozumu”. – chodzi tu o tego typu przypadki, gdzie używanie rozumu jest konieczne do aktualnego, poczytalnego działania. Brak używania rozumu u osoby dorosłej wiąże się z pewnymi chorobami umysłowymi i psychicznymi, niedorozwojem umysłowym. Pozbawienie kogoś wystarczającego używania rozumu może być spowodowane całkowitym odurzeniem alkoholowym, hipnozą czy utratą przytomności .
- Poważny brak rozeznania oceniającego co do praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przyjmowanych i przekazywanych: W myśl kan. 1095 KPK „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 2° mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych”.
Z tego tytułu prowadzony jest proces gdy dana osoba nie ma rozeznania co do wartości i powagi istotnych praw i obowiązków małżeńskich. Prawa i obowiązki małżeńskie stanowią bowiem przedmiot umowy małżeńskiej, zatem osoba która nie zdaje sobie sprawy z przedmiotu umowy, nie może jej ważnie zawrzeć. Jeśli nupturient jest na tyle niedojrzały i lekkomyślny, że nie przyjmuje żadnej wagi do tych praw i obowiązków, wówczas małżeństwo będzie nieważne. Nie chodzi tutaj o najwyższy stopień dojrzałości oraz stu procentową wiedzę na temat praw i obowiązków małżeńskich, do ważności wymagane jest przeciętne rozeznanie przedmiotu i znaczenia obowiązków małżeńskich. - Niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn natury psychicznej: W myśl kan. 1095 KPK, „niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy: 3° z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich”.
Niezdolność ta jest najczęściej przytaczanym tytułem w procesach o stwierdzenie nieważności małżeństwa i wiąże się ze swego rodzaju zaburzeniami w sferze natury psychicznej, które istniały już w trakcie zawierania związku małżeńskiego. - Minimum wiedzy o małżeństwie: W myśl kan. 1096 § 1 KPK, „do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie. § 2. Po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji”.
Omawiany powyżej wybór ma podwójny wymiar: wybór konkretnej osoby oraz wybór związku małżeńskiego (chcę zawrzeć małżeństwo z tobą). Należy sobie uświadomić, iż aby dokonać owego wyboru, należy dostatecznie poznać konkretną osobę jako przyszłego współmałżonka, a także małżeństwo, jako instytucję, którą pragniemy stworzyć (wiem czego chcę , chcę poślubić ciebie). Należy zaznaczyć, że wystarczające jest aby dana osoba miała minimum wiedzy zgodne z rzeczywistością, co do samego małżeństwa oraz osoby współmałżonka. - Błąd: W myśl kan. 1097 § 1 KPK, „błąd co do osoby powoduje nieważność małżeństwa – błąd co do tożsamości fizycznej lub przymiotu rozciągniętego na osobę”.
Kan. 1097 § 2 KPK, „błąd co do przymiotu osoby, chociażby był przyczyną zawarcia małżeństwa, nie powoduje nieważności małżeństwa, chyba że przymiot ten był bezpośrednio i zasadniczo zamierzony”. - Symulacja całkowita i częściowa: W myśl kan. 1101 § 1 KPK, „domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. § 2. Jeśli jednak jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby samo małżeństwo zawierają je nieważnie”. – symulacja całkowita.
W myśl kan. 1101 § 1 KPK, „domniemywa się, że wewnętrzna zgoda odpowiada słowom lub znakom użytym przy zawieraniu małżeństwa. § 2. Jeśli jednak jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczyłyby jakiś istotny element małżeństwa, albo jakiś istotny przymiot, zawierają je nieważnie”. – symulacja częściowa. - Podstęp: W myśl kan. 1098 KPK, „kto zawiera małżeństwo, zwiedziony podstępem, dokonanym dla uzyskania zgody małżeńskiej, a dotyczącym jakiegoś przymiotu drugiej strony, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego, zawiera je nieważnie”.
- Przymus i bojaźń: W myśl kan. 1103 KPK, „nieważne jest małżeństwo zawarte pod przymusem lub pod wpływem ciężkiej bojaźni z zewnątrz, choćby nieumyślnie wywołanej, od której, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo”.
- Małżeństwo warunkowe: W myśl kan. 1102 § 1 KPK, „nie można ważnie zawrzeć małżeństwa pod warunkiem dotyczącym przyszłości. § 2. Małżeństwo zawarte pod warunkiem dotyczącym przeszłości lub teraźniejszości jest ważne lub nie, zależnie od istnienia lub nieistnienia przedmiotu warunku. § 3. Warunek zaś, o którym w § 2, nie może być godziwie dołączony, chyba że za pisemną zgodą ordynariusza miejsca”.
Bardzo często można spotkać się z sytuacją, w której jedna ze stron uzależnia istnienie swojego małżeństwa od zrealizowania się jakiejś określonej przez nią hipotezy. Zgoda małżeńska mająca charakter warunkowy, która została powzięta tylko na jakiś czas, nie jest wystarczająca do zaistnienia ważnie zawartego małżeństwa. Jeśli owa zgoda zakłada pozbawienie jednego z istotnych przymiotów małżeństwa, nie jest ona wówczas prawdziwą zgodą małżeńską. Tego rodzaju zgoda małżeńska, stanowiąca akt woli, nie może w pełni ważnie ustanowić związku małżeńskiego, którego podstawę winna stanowić rzeczywista zgoda stron. Przykładowo: chęć zawarcia małżeństwa na próbę, chęć rozwiązania małżeństwa, w sytuacji gdy pierwotnie zawarty związek małżeński okaże się nieszczęśliwy, dopuszczenie rozwodu w przypadku kryzysu, intencja opuszczenia współmałżonka w przypadku określonych okoliczności np. niewierność współmałżonka, bycie bezpłodnym, zrodzenie lub brak potomstwa, ustanie miłości pomiędzy stronami, zaistnienie poważnych sporów lub nieporozumień pomiędzy małżonkami. Częstokroć przedmiotowe warunki wyrażane są za pomocą sformułowań np.: „jeśli życie się nie ułoży”, „ jeśli sprawy nie potoczą się dobrze”, „jeśli życie stanie się nie do zniesienia” itp.
III Wady formy kanonicznej
Wady formy kanonicznej są tytułem, z którego niezwykle rzadko prowadzi się procesy. Forma kanoniczna jest to sposób zawierania małżeństwa, w drodze określanej prawem. Rozróżniamy formę zwyczajną oraz nadzwyczajną zawarcia małżeństwa, a sposób ich przeprowadzenia określony jest w kan. 1108 – 1123 KPK.
adwokat kościelny, prawnik kanonista warszawa
Magdalena Pietrzyk